Laatst stond ik in ‘De Slegte’ met Een Hollands Heiligdom van Thomas von der Dunk jr. in mijn handen. Het leek me heel interessant, maar ik vroeg me af of ik het ook zou lezen, of dat het op de immer groeiende stapel ‘nog te lezen’ zou belanden. Eén blik op de inhoudsopgave deed me echter tot aanschaf besluiten. Er stond een hoofdstuk over ‘De Toren van Nijkerk’ in. Daar was ik net langsgefietst (zie: ‘Op de fiets van Den Haag naar Roderesch’) en al fietsend had ik er een foto van gemaakt. Mooie toren. Ik was benieuwd wat Thomas daarover te zeggen had.

Ik ben de toren van Nijkerk erg dankbaar, want Een Hollands Heiligdom blijkt een echte ‘page turner’ te zijn. Zoals de ondertitel aangeeft handelt het over De moeizame architectonische eenwording van Nederland. Von der Dunk geeft met prachtige voorbeelden aan hoe het streven naar een eenheidsstaat, eerst door de Patriotten en later in het Koninkrijk der Nederlanden, langzaam maar zeker doorsijpelde in de vormgeving van ons land. De krullen en tierelantijnen van de hoofse rococo maakte plaats voor de rationalistische op het classicisme teruggrijpende gebouwen van de ‘Hollandse Herleving’. Von der Dunk illustreert dat in zijn inleiding weergaloos met de beschrijving van de eerste twee ballonvluchten boven Nederland. De eerste heteluchtballon, die in 1783 in Den Haag het luchtruim koos – en de omslag siert – was een soort theehuisachtige constructie. Het gevaarte hield het niet langer dan drie minuten in de lucht uit. Twee jaar later vloog de Fransman Blanchard met een veel doelmatiger ontworpen ballon van Den Haag naar Gouda. Dat hij halverwege een schaap aan een parachute naar beneden liet vallen laat Von der Dunk uiteraard niet onvermeld.

Wat heeft dat nu met de toren van Nijkerk te maken? Von der Dunk noemt deze toren – uit 1776 – een eerste en zeer geslaagd voorbeeld van de ‘Hollandse Herleving’ in Gelderland. Deze toren werd gebouwd en waarschijnlijk ook ontworpen door een jonge Amsterdammer, Gerrit van Raan. In het boek wordt minutieus beschreven hoe de aanbesteding plaats vond en eindigde in een drinkgelag van de aanbestedende ‘landjonkers’ die in Nijkerk de dienst uitmaakten.

Ondanks dat de architectuur van de ‘Hollandse Herleving’ normaal gesproken een ‘Patriotse kunstuiting’ wordt genoemd, viel de toren in het Orangistische Nijkerk zeer in de smaak. De faam van Van Raan drong zelfs door tot stadhouder Willem V, die Van Raan meerdere keren uitnodigde om over bouwkunst te praten. Hem werd zelfs de betrekking van hofarchitect van Soestdijk aangeboden.

Hier neemt het verhaal een vreemde draai. Van Raan sloeg het eervolle aanbod namelijk af. Hij waagde liever de gok om in Amsterdam carrière te maken. De Amsterdammers waren echter alles behalve onder de indruk van een architect die als belangrijkste wapenfeit een kerktoren in Nijkerk op zijn naam had staan en hij zag zich gedwongen om in de timmerwinkel van zijn vader te gaan werken. De toren van Nijkerk bleef zijn enige ‘hit’.

 

Thomas H. von der Dunk (2007), Een Hollands Heiligdom. De moeizame architectonische eenwording van Nederland, Amsterdam, Bert Bakker.

 

*************************************