archiefvorig nr.lopend nr.

Vermaak en Genot > De wereldliteratuur roept delen printen terug
Op de slechte afloop! Willem Minderhout

0208 Op de slechte afloop

Lichte verbijstering maakte zich van me meester toen ik de film ‘De naam van de roos’ zag. Aan het einde van de film bleek een van hekserij verdacht meisje aan de brandstapel te zijn ontsnapt. Ik begon aan mijn geheugen te twijfelen en nam thuisgekomen direct het boek ter hand. Jawel, hoor. Eco had het meisje wel degelijk laten verbranden. Gelukkig maar. Ik houd namelijk niet zo van boeken of films met een gelukkig einde. Hoe tragischer, des te beter. Maar volgens de marketingdeskundigen van Hollywood behoor ik blijkbaar tot een commercieel oninteressante minderheid.

Tragische helden zijn desalniettemin helden. Grote helden zelfs, die enorme gevaren het hoofd moeten bieden. Ook als zij daaraan uiteindelijk te gronde gaan is er nog voldoende gelegenheid om je als lezer of kijker met die held te identificeren. Want ook ons zit niet altijd alles mee, niet waar? Het lijkt het echte leven wel. Nadat de held met opgeheven hoofd de onvermijdelijke nederlaag, vaak zelfs de dood, tegemoet is getreden en dapper de uiterste consequenties heeft aanvaard, slaan we gesticht het boek dicht, of verlaten zwaar onder de indruk de bioscoop. ‘Beter staand sterven, dan geknield leven!’ dat zal ook ons devies zijn.

Het Nieuwe Testament is een goed voorbeeld van de kracht van een slecht einde. Dat Jezus’ dood de mensheid redde leidde namelijk al snel tot de vraag van de lezertjes: ‘Wat nu, was dit het dan?’ Gelukkig vond de apostel Paulus daar een antwoord op: er moest nog wel degelijk stevig bekeerd worden om dat redden een handje te helpen. De Bijbel sluit niet voor niets af met de Openbaringen van Johannes. Alle redding door de Heiland ten spijt, zou het slecht aflopen met de ongelovige zondaars. Die zouden niet doorgaan naar het volgende level.
Kijk, met zo’n verhaal kan je een beweging tot stand brengen.

Het slechtst denkbare einde, het nec plus ultra, is uiteraard als het einde van de wereld niet voorzien is van wat voor ontsnappingsclausule dan ook. Zo’n einde ontrooft alle voorafgaande staaltjes van heldenmoed en zelfopoffering van iedere zin. Toch is een aantal schrijvers erin geslaagd uitermate onderhoudende boeken te schrijven over het einde van de wereld tout court. Tot voor kort was mijn absolute favoriet ‘Kalki’.

Kalki (1978) is geschreven door de Amerikaan Gore Vidal. Vidal is een meester van de historische roman en het politieke essay, maar Kalki behoort tot de reeks boeken waarin hij zijn fantasie de losse teugel geeft. Science fiction zou je het kunnen noemen. Ze spelen zich weliswaar niet af in ‘outer space’, maar net als in Star Trek wordt er lustig gemanipuleerd met ‘constanten’ als ruimte en tijd. Vidal speelt daarnaast ook graag en inventief met seksuele identiteiten, vooral in zijn boeken Myra Breckinridge en Myron, maar ook in Kalki speelt dat een rol. Kalki is in de Hindoe mythologie de laatste incarnatie van Vishnu, die ooit een einde aan de wereld zal maken. De Amerikaanse deserteur Kelly beweert dat hij die laatste incarnatie is. Hoewel de autoriteiten hem als een drugsdealer beschouwen weet hij een soort Bhagwan-achtige beweging te creëren die alom de blijde boodschap van het wereldeinde uitvent. Anders dan Lau de Palingboer slaagt hij er ook daadwerkelijk in om de wereld, althans de mensheid, te vernietigen. Nog leuker is het, als je erachter komt dat dat toch niet helemaal de bedoeling was. Hij wilde juist samen met een paar uitverkorenen een nieuw begin maken, met zichzelf in de rol van aartsvader. Hij maakte echter een kleine misrekening ... Moraal van het verhaal: vertrouw nooit op de dokter.

Alles wat Vidal groot maakt zit erin: een ingenieuze plot, veel bijtende satire en humor. Hij slaagt er ook weer eens in om ‘de waarheid’ te verzinnen. In ‘Burr’ beweerde hij, tot verontwaardiging van velen in de VS, dat Thomas Jefferson kinderen bij een slavin had verwekt. Een bewering die enige tijd geleden op grond van genetisch onderzoek is bewezen. In Kalki lijkt hij de komst van Shoko Asahara van de Aum Shinrikyo voorspeld te hebben. Al steken die paar doden in de Tokyose metro natuurlijk schril af tegen de hele wereldbevolking. Ook sterk is dat je er nooit achter komt of Kelly nu werkelijk geloofde dat hij Kalki was, of dat hij een gewone bedrieger was. Het boek heeft echter ook alle beperkingen van Vidal. Vidal is een ideeënman, maar een hoofdpersoon van vlees en bloed is nog nooit uit zijn pen gekomen. Het blijven bordkartonnen figuren.

Als mooiste ondergansgroman mij bekend, is Kalki om die reden kortgeleden voorbijgestreefd door een boek van onze eigen Arnon Grunberg. De Joodse Messias combineert het thema van de ondergang van de wereld met een ander thema, waar ik dol op ben. Ik doel hier op het karakter van de hoofdpersoon. Hoe moet ik dat omschrijven? Meestal zijn hoofdpersonen in romans - als alter ego van de auteur? - ‘goed’, soms zijn ze ‘slecht’. Hoewel ik slechte hoofdpersonen meestal te prefereren vind boven goede, zijn ze meestal even saai en voorspelbaar. Mijn favoriete held is iemand die van zichzelf meent dat hij het beste voor heeft, terwijl hij de meest vreselijke daden verricht. In feite is dit het oeroude thema van Oidipous.

Xavier Radek, de joodse messias, is zo’n rampzalige weldoener. Deze kleinzoon van een SS-er komt op een dag tot het voornemen om ‘de Joden te troosten’. Dit streven leidt langzaam maar zeker tot steeds grotere rampen voor hemzelf, zijn omgeving en uiteindelijk de hele mensheid. Xavier en zijn Joodse vriend Awromele trekken ‘zonder iets te voelen’ door de wereld, onderwijl ‘Mein Kampf’ in het Jiddisch vertalend. De bij Xavier’s late besnijdenis verloren gegane teelbal, ‘Koning David’ genoemd, vergezelt ze in een potje met sterk water.

Het hele boek wemelt van de contactgestoorde stakkers die zich op hun manier door het leven proberen te slaan. Diep droevig, als het niet zo hilarisch beschreven was.




© 2005 Willem Minderhout meer Willem Minderhout - meer "De wereldliteratuur roept" -
Vermaak en Genot > De wereldliteratuur roept
Op de slechte afloop! Willem Minderhout
0208 Op de slechte afloop

Lichte verbijstering maakte zich van me meester toen ik de film ‘De naam van de roos’ zag. Aan het einde van de film bleek een van hekserij verdacht meisje aan de brandstapel te zijn ontsnapt. Ik begon aan mijn geheugen te twijfelen en nam thuisgekomen direct het boek ter hand. Jawel, hoor. Eco had het meisje wel degelijk laten verbranden. Gelukkig maar. Ik houd namelijk niet zo van boeken of films met een gelukkig einde. Hoe tragischer, des te beter. Maar volgens de marketingdeskundigen van Hollywood behoor ik blijkbaar tot een commercieel oninteressante minderheid.

Tragische helden zijn desalniettemin helden. Grote helden zelfs, die enorme gevaren het hoofd moeten bieden. Ook als zij daaraan uiteindelijk te gronde gaan is er nog voldoende gelegenheid om je als lezer of kijker met die held te identificeren. Want ook ons zit niet altijd alles mee, niet waar? Het lijkt het echte leven wel. Nadat de held met opgeheven hoofd de onvermijdelijke nederlaag, vaak zelfs de dood, tegemoet is getreden en dapper de uiterste consequenties heeft aanvaard, slaan we gesticht het boek dicht, of verlaten zwaar onder de indruk de bioscoop. ‘Beter staand sterven, dan geknield leven!’ dat zal ook ons devies zijn.

Het Nieuwe Testament is een goed voorbeeld van de kracht van een slecht einde. Dat Jezus’ dood de mensheid redde leidde namelijk al snel tot de vraag van de lezertjes: ‘Wat nu, was dit het dan?’ Gelukkig vond de apostel Paulus daar een antwoord op: er moest nog wel degelijk stevig bekeerd worden om dat redden een handje te helpen. De Bijbel sluit niet voor niets af met de Openbaringen van Johannes. Alle redding door de Heiland ten spijt, zou het slecht aflopen met de ongelovige zondaars. Die zouden niet doorgaan naar het volgende level.
Kijk, met zo’n verhaal kan je een beweging tot stand brengen.

Het slechtst denkbare einde, het nec plus ultra, is uiteraard als het einde van de wereld niet voorzien is van wat voor ontsnappingsclausule dan ook. Zo’n einde ontrooft alle voorafgaande staaltjes van heldenmoed en zelfopoffering van iedere zin. Toch is een aantal schrijvers erin geslaagd uitermate onderhoudende boeken te schrijven over het einde van de wereld tout court. Tot voor kort was mijn absolute favoriet ‘Kalki’.

Kalki (1978) is geschreven door de Amerikaan Gore Vidal. Vidal is een meester van de historische roman en het politieke essay, maar Kalki behoort tot de reeks boeken waarin hij zijn fantasie de losse teugel geeft. Science fiction zou je het kunnen noemen. Ze spelen zich weliswaar niet af in ‘outer space’, maar net als in Star Trek wordt er lustig gemanipuleerd met ‘constanten’ als ruimte en tijd. Vidal speelt daarnaast ook graag en inventief met seksuele identiteiten, vooral in zijn boeken Myra Breckinridge en Myron, maar ook in Kalki speelt dat een rol. Kalki is in de Hindoe mythologie de laatste incarnatie van Vishnu, die ooit een einde aan de wereld zal maken. De Amerikaanse deserteur Kelly beweert dat hij die laatste incarnatie is. Hoewel de autoriteiten hem als een drugsdealer beschouwen weet hij een soort Bhagwan-achtige beweging te creëren die alom de blijde boodschap van het wereldeinde uitvent. Anders dan Lau de Palingboer slaagt hij er ook daadwerkelijk in om de wereld, althans de mensheid, te vernietigen. Nog leuker is het, als je erachter komt dat dat toch niet helemaal de bedoeling was. Hij wilde juist samen met een paar uitverkorenen een nieuw begin maken, met zichzelf in de rol van aartsvader. Hij maakte echter een kleine misrekening ... Moraal van het verhaal: vertrouw nooit op de dokter.

Alles wat Vidal groot maakt zit erin: een ingenieuze plot, veel bijtende satire en humor. Hij slaagt er ook weer eens in om ‘de waarheid’ te verzinnen. In ‘Burr’ beweerde hij, tot verontwaardiging van velen in de VS, dat Thomas Jefferson kinderen bij een slavin had verwekt. Een bewering die enige tijd geleden op grond van genetisch onderzoek is bewezen. In Kalki lijkt hij de komst van Shoko Asahara van de Aum Shinrikyo voorspeld te hebben. Al steken die paar doden in de Tokyose metro natuurlijk schril af tegen de hele wereldbevolking. Ook sterk is dat je er nooit achter komt of Kelly nu werkelijk geloofde dat hij Kalki was, of dat hij een gewone bedrieger was. Het boek heeft echter ook alle beperkingen van Vidal. Vidal is een ideeënman, maar een hoofdpersoon van vlees en bloed is nog nooit uit zijn pen gekomen. Het blijven bordkartonnen figuren.

Als mooiste ondergansgroman mij bekend, is Kalki om die reden kortgeleden voorbijgestreefd door een boek van onze eigen Arnon Grunberg. De Joodse Messias combineert het thema van de ondergang van de wereld met een ander thema, waar ik dol op ben. Ik doel hier op het karakter van de hoofdpersoon. Hoe moet ik dat omschrijven? Meestal zijn hoofdpersonen in romans - als alter ego van de auteur? - ‘goed’, soms zijn ze ‘slecht’. Hoewel ik slechte hoofdpersonen meestal te prefereren vind boven goede, zijn ze meestal even saai en voorspelbaar. Mijn favoriete held is iemand die van zichzelf meent dat hij het beste voor heeft, terwijl hij de meest vreselijke daden verricht. In feite is dit het oeroude thema van Oidipous.

Xavier Radek, de joodse messias, is zo’n rampzalige weldoener. Deze kleinzoon van een SS-er komt op een dag tot het voornemen om ‘de Joden te troosten’. Dit streven leidt langzaam maar zeker tot steeds grotere rampen voor hemzelf, zijn omgeving en uiteindelijk de hele mensheid. Xavier en zijn Joodse vriend Awromele trekken ‘zonder iets te voelen’ door de wereld, onderwijl ‘Mein Kampf’ in het Jiddisch vertalend. De bij Xavier’s late besnijdenis verloren gegane teelbal, ‘Koning David’ genoemd, vergezelt ze in een potje met sterk water.

Het hele boek wemelt van de contactgestoorde stakkers die zich op hun manier door het leven proberen te slaan. Diep droevig, als het niet zo hilarisch beschreven was.


© 2005 Willem Minderhout
powered by CJ2