Het was wel even schrikken toen ik het advies van de StemWijzer zag. Ik moest stemmen op de Partij voor de Dieren. En dat terwijl ik had ingevuld tegen opname van dierenrechten in de grondwet te zijn. Gelukkig bevat de StemWijzer een menu om partijen van het advies uit te sluiten, en bovendien een menu om vragen extra gewicht te geven. Ik heb dus gauw een paar vinkjes gezet en ook nog mijn mening over enkele stellingen veranderd, en jawel …. toen kwam de partij eruit waar ik op wil stemmen. Heel handig zo’n stemwijzer – hij leert je denken volgens de normen en waarden van het clubje waar je bij wilt horen.

Het is opmerkelijk hoeveel disciplineringsmechanismen in de aanloop naar de verkiezingen werkzaam zijn. De StemWijzer wil de mensen helpen om rationeel te stemmen. In het verleden, toen de maatschappij nog verzuild was, stemde men wat werd voorgeschreven door de dominee (ARP), de pastoor (KVP) of de vakbondsleider (SDAP). Tegenwoordig stemmen veel mensen op degene die het best overkomt in televisiedebatten. De StemWijzer is bedoeld om dergelijk gemakkelijk stemgedrag tegen te gaan en in die zin is hij disciplinerend.

De politieke partijen zijn onderworpen aan de doorrekening van hun verkiezingsprogramma’s door het Centraal Planbureau. Ooit is dit ingesteld om te voorkomen dat zij de kiezers gouden bergen beloven die na de verkiezingen onbetaalbaar blijken te zijn. De doorrekening is echter uitgegroeid tot een keurmerk. Geen enkele partij kwam ongeschonden door de keuring. Volgens de berichten in de krant moesten de financiële specialisten hard aan het werk om hun programma’s tijdig aan te passen. “Ze hebben percentages bijgesteld, uitgaven tegen het licht gehouden, met prioriteiten geschoven: tot afgelopen zaterdagavond waren ze in touw. Alles om aan te tonen dat hún programma het beste resultaat oplevert voor de economie, de werkloosheid bij hén het snelst daalt, en hún plannen de koopkracht het meest ondersteunen”. De verschillen tussen de verkiezingsprogramma’s die op de partijcongressen met klaterend applaus waren aanvaard, en hetgeen overbleef na de aanpassingen aan de berekeningen van het CPB waren bij alle partijen groot. “Ziedaar de disciplinerende werking van de doorrekening van verkiezingsprogramma’s”, aldus Volkskrant commentator Frank Kalfshoven. De verschillen met de oorspronkelijke verkiezingsprogramma’s mogen dan groot zijn, de verschillen tussen de programma’s van de diverse partijen zijn kleiner geworden. Ook dat is een vorm van disciplinering: doe maar gewoon, dan doe je gek genoeg, zegt het oer-Hollandse spreekwoord.

De verkiezingskandidaten moet ook voortdurend de nodige discipline worden bijgebracht. Zij staan immers niet voor zichzelf op de lijst, maar voor de partij. Om op die lijst te komen, worden zij eerst uitgebreid gescreend door een partijcommissie. Die bekijkt niet alleen of de kandidaat de capaciteiten heeft om Kamerlid te worden en of de persoon past in het profiel van de toekomstige kamerfractie (niet te oud, niet te jong, ambitieus, vernieuwend), maar controleert ook of de kandidaat in het verleden geen misstappen heeft begaan die hem of haar later door de oppositie kunnen worden aangewreven. In het verleden zijn enkele pijnlijke gevallen aan het licht gekomen, zoals de staatssecretaris van de LPF die met Bouterse had geheuld, of de Groen Links senator die werd beschuldigd van deelname aan het gewapende Molukse verzet. Maar ook verder terug in de geschiedenis zijn uitglijders voorgekomen, zoals de fractieleider van de ARP die in de oorlog lid van de Germaanse SS was geweest en de staatssecretaris van defensie die had gelogen over zijn academische opleiding. CDA en PvdA hebben kandidaten (van Turkse afkomst) geschrapt omdat zij niet wilden erkennen dat Turkije in 1915 genocide heeft gepleegd in Armenië. Toch is het niet altijd mogelijk om de kandidaten in het gareel te houden. Balkenende kon natuurlijk niet van de lijst worden afgevoerd, hoewel hij regelmatig als een ongeleid projectiel te werk gaat. Eerst prees hij de VOC mentaliteit (en vergat daarbij voor het gemak dat de handelsgeest in de Gouden Eeuw gepaard ging met moord en doodslag van onwillige inboorlingen die hun kostbare spulletjes niet tegen kralen en spiegeltjes wilden ruilen), vervolgens juichte hij de doodstraf tegen Saddam Hoessein toe (en vergat in zijn enthousiasme dat Nederland en de EU tegenstander van de doodstraf zijn) en tenslotte lanceerde hij het voorstel om op zowel de bijzondere als de openbare scholen het godsdienstonderwijs verplicht te stellen (en vergat dat dit het einde van het openbaar onderwijs zou betekenen).

Tenslotte heerst er in het verkiezingsdebat een beklemmende zelfdiscipline. Nederland is een land in oorlog. In Afghanistan is een vechtmissie gaande tegen Al Qaida en de Taliban uit wraak op de aanslagen op de Twin Towers in 2001. Nederlandse militairen hebben al tientallen vijandelijke strijders gedood. Misschien zijn het er wel meer, want de meeste gevechtshandelingen worden geheim gehouden. Verkiezingen behoren niet alleen te gaan over toekomstig politiek beleid, maar ook over wat er in de voorbije regeerperiode is gepresteerd. Het is het enige moment waarop de burgers de regering kunnen afrekenen op haar daden. Democratie is niet alleen dat regering en parlement door de burgers vrij worden gekozen, maar ook dat zij door de burgers kunnen worden weggestuurd. Toch maakt geen enkele partij van de oorlog in Afghanistan een verkiezingsitem. Ook de StemWijzer heeft er geen stelling over opgenomen.