In De Asielzoeker van Arnon Grunberg (2003) figureert een plastic boodschappentas van de Duitse Kaufhof, net als in Sneeuw van Orhan Pamuk (2003). De plastic tas van Grunberg komt uit Göttingen. De hoofdpersoon, Christian Beck, vervoert er de urn in met de as van zijn vriendin, ‘de vogel’. In Duitsland is het verboden om de urn mee te geven aan de familie, maar de directrice van het crematorium wil voor die Nederlander wel een uitzondering maken. Beck heeft echter geen idee wat hij met die urn zal doen. Hij zet hem in een hoek van zijn koelkast. Uiteindelijk geeft hij hem mee aan ‘de asielzoeker’, als deze Beck’s woning verlaat om ‘zijn volk te gaan bevrijden’. De plastic tas van Pamuk komt uit Frankfurt. De verteller Orhan stopt er de pornobanden in die hij vindt in het appartement van zijn vermoorde vriend Ka. Deze ene, op het eerste gezicht triviale, overeenkomst accentueert de verschillen tussen beide boeken. Die verschillen zijn zo groot dat beide boeken weer op elkaar gaan lijken: als spiegelbeeld.

Grunberg’s Beck heeft zich afgekeerd van de wereld. Hij vertaalt gebruiksaanwijzingen, houdt zich verder afzijdig en toont een absoluut gebrek aan interesse voor de mensen om hem heen. Het feit dat zijn vriendin alleen maar ‘de vogel’genoemd wordt en haar echtgenoot uitsluitend met ‘de asielzoeker’ wordt aangeduid onderstreept dat gebrek aan betrokkenheid. Pamuk’s Ka doet daarentegen wanhopige pogingen om weer aansluiting te zoeken met een wereld waarvan hij vervreemd is geraakt. Na een gedwongen verblijf in Duitsland (een land waarvan hij, de dichter!, de taal niet leert beheersen), probeert hij in de Turkse microkosmos van het ingesneeuwde dorp Kars weer aansluiting te vinden bij de wereld die hij verloor. Die wereld blijkt echter in de tussentijd onherkenbaar veranderd te zijn.

Beck kan geen liefde geven aan zijn ‘vogel’, hoewel zij naar hem verlangt en hij niet zonder haar kan bestaan. In zijn ‘Israelische periode’ bezoekt hij wel dagelijks het bordeel, waar hij verslingerd raakt aan de meest uitgemergelde hoer: ‘neuker van zieke hoeren. Dat was waarvoor God hem had geschapen, hiervoor was hij gemaakt, dit was doel en zin in één.’ Ka worstelt met zijn eenzaamheid en is wanhopig op zoek naar zijn grote liefde Ipek. Orhan herkent in Ka’s favoriete pornoster, Melinda, een vrouw die sterk aan Ipek doet denken.

Beck’s zelfgekozen isolement is afhankelijk van een min of meer stabiele omgeving: de vogel, de asielzoeker en een anoniem kantoorleven. Als de eerste twee hem ontvallen en hem in een functioneringsgesprek wordt gevraagd iets te doen aan ‘de sfeer op kantoor’, dan knapt er iets. Beck wordt gek. Ka’s wanhopige pogingen om weer in contact te komen met de wereld en de vrouw die hij lief heeft leiden tot een totale mislukking. Hij verliest definitief alles waar hij naar verlangde en trekt zich weer terug – en af - in Frankfurt. Hij is echter niet vergeten door sommige bewoners van Kars: op een avond wordt hij - door een islamist? – doodgeschoten.

Het dubbelzinnige van Sneeuw is dat het een verslag is van een minutieuze reconstructie van Ka’s avonturen door Orhan. Orhan is een vriend van Ka en hij doet wanhopige pogingen om door diens ogen te kijken. De sleutel lijkt te liggen in een dichtbundel die Ka tijdens zijn verblijf in Kars heeft geschreven. Ka stond als dichter al een hele tijd droog, maar tijdens zijn verblijf in de sneeuw komt het ene na het andere gedicht, als in een soort religieuze extase, tot hem. Tesamen vormen die gedichten volgens zeggen een structuur, die lijkt op een sneeuwkristal. ‘Orhan’ doet wanhopige pogingen om het notitieboek met deze gedichten te vinden tussen Ka’s papieren, maar zonder succes. Waarschijnlijk heeft de moordenaar het meegenomen. Orhan zoekt de dichtbundel niet alleen uit nieuwsgierigheid naar de poëtische prestaties van zijn vriend, maar vooral in de hoop een antwoord te vinden op de vraag of Ka daadwerkelijk de fundamentalist Indigo verraden heeft.

Grunberg beschrijft de verwording van een man die stap voor stap het contact met de buitenwereld en dus met ‘de werkelijkheid’ verliest. Grunberg beziet de wereld echter alleen uit het perspectief van Beck zelf, waardoor het een persoonlijke teloorgang blijft, waar je als lezer – met een heleboel Schadenfreude – buiten blijft. Het wordt geen drama.

Pamuk schetst echter een wereld die stap voor stap ondoorzichtiger en dubbelzinniger wordt. Vanuit een ‘verwesterde mentaliteit’ probeert Orhan zijn vriend Ka te begrijpen, die als een eveneens verwesterde Turk zijn weg terug probeerde te zoeken in de Turkse maatschappij.

Maar niet alleen Ka’s verhaal wordt verteld, álle hoofdpersonen komen tot leven. Hun motieven, ervaringen en karakters lijken onafwendbaar onderling in conflict te moeten komen. Goed en fout verbleken tot oninteressante begrippen. Een drama ontspint zich waar je als lezer onderdeel van gaat uitmaken.

Het knappe is dat de lezer gaandeweg aan het oordeelsvermogen van Orhan gaat twijfelen ondanks zijn pogingen volstrekt objectief te zijn. Zet hij zijn vriend niet in een te positief daglicht? Wie is nu de schurk: Ka, de dichter, of Indigo, de fundamentalist? Nog knapper is dat ook Orhan aan zichzelf begint te twijfelen en aan de geloofwaardigheid van zijn reconstructie in de vorm van een roman.

Orhan Pamuk heeft niet alleen een prachtige roman geschreven, maar ook het fenomeen roman zelf op een ingenieuze wijze geproblematiseerd door zichtbaar te maken dat een roman een kunstzinnige reconstructie is, waarbij de auteur geen ‘alwetende‘ is, maar net zo’n zoeker en taster als zijn personages en zijn lezers. Ook een auteur kan niet los komen van zijn eigen voorkeuren en vooroordelen. Hij wordt beperkt door gebrekkig en deels tegenstrijdig feitenmateriaal. De waarheid is vluchtig als sneeuw, of as. De restanten van een leven verblijven nog even in een plastic boodschappentas, om vervolgens voorgoed teloor te gaan.

 

************************************************************************

Aan het Noordeinde 160 in Den Haag zit een mooie boekwinkel annex galerie. Meer informatie is te vinden op www.buddenbrooks.nl .