archiefvorig nr.lopend nr.

Nummer 16
Jaargang 10
27 juni 2013
Vermaak en Genot > De wereldliteratuur roept delen printen terug
Spijkers van Van Leeuwen Hans Knegtmans

1016VG Spijkers
Waarschijnlijk is geen enkele historische figuur zo vaak het mikpunt van een grap geweest als Jezus Christus. Van oudsher hebben ongelovigen zich afgezet tegen de kerk, en Jezus was de verpersoonlijking van het Christelijk geloof. Iedere leider stelt zich bloot aan de spot van andersdenkenden. Daarnaast werden zijn heldendaden breed uitgemeten in de media; aanvankelijk slechts de bijbel, maar later ook in tijdschrift, film en natuurlijk radio-uitzendingen.

Wie wel de klok had horen luiden maar niet wist waar de klepel hing – en dat waren de meesten – kon uit Jezus’ vele handelingen, ontdaan van hun symbolische waarde, die persoonlijkheid destilleren die hem of haar het meest ‘logisch’ voorkwam. Drammer of idealist, onbaatzuchtig of wereldvreemd, leermeester of aansteller, Jezus leende zich beter voor projectie van eigen verlangens en angsten dan de beroemde inktvlekken van de psycholoog Rorschach.

Hoe verbijsterend groot Jesus’ betekenis voor de populaire westerse cultuur zou worden, valt af te zien aan het visionaire schilderij van Rembrandt van Rijn, De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp, uit 1632. Tulp maakte deel uit van het Amsterdamse chirurgijngilde. Het gilde stond jaarlijks één openbare ontleding toe van een mensenlichaam, mits dit afkomstig was van een geëxecuteerde crimineel. Het was precies die laatste precisering die Rembrandt tot het meest gewaagde besluit uit zijn loopbaan bracht. Je moet de geëxecuteerde criminelen van de wereld niet de kost geven, maar welk exemplaar stak met kop en schouders boven de rest uit? Natuurlijk, niemand anders dan Jezus van Nazareth! Daarmee brak Rembrandt radicaal met de onuitgesproken wet dat de volwassen Jezus altijd als good guy werd afgebeeld, zowel bij leven als gestorven aan het kruis. Uit het schilderij spreekt geen compassie en mededogen; het enige (maatschappelijke) belang dat de overledene dient, is dat hij een bescheiden bijdrage levert aan de kennis van het menselijk lichaam, en dat nog niet eens uit vrije wil.

Een andere barrière die de grote schilder schijnbaar en passant slechtte, is het loslaten van eenheid van plaats, tijd en handeling. Hoe vanzelfsprekend het al millennia was dat beeldend kunstenaars hun visie gaven op een gebeurtenis in een andere plaats en/of een eerdere tijd dan de hunne, niemand had het ooit aangedurfd om een historische figuur in één betekenisvolle situatie te plaatsen met tegenspelers uit een volstrekt onvergelijkbare cultuur.
Rembrandt mag dan in Nederland aan de wieg hebben gestaan van de Jezushumor, het tegenwoordige gebruik van zijn persoon in een creatieve context is veelal van een bedenkelijk niveau. Niet altijd, gelukkig. Terecht beroemd is de film Life of Brian van het Monty Pythonteam, met de aanstekelijke meezinger Always Look on the Bright Side of Life. En vlak zanger/schrijver Kinky Friedman niet uit, die met zijn band The Texas Jewboys blasfemische songs ten gehore brengt als They Ain’t Makin’ Jews Like Jesus Anymore.

Maar de meeste ‘klassieke’ Jezusmoppen zoals te vinden in moppenboekjes zou ik voor geen geld toe durven debiteren op een feestje, ten overstaan van goede bekenden, zo flauw en banaal zijn ze. Gelukkig zijn er uitzonderingen op de regel. De afgelopen paar jaar heb ik als docent aan de Universiteit Leiden een handvol masterscripties begeleid naar de relatie tussen macht en de waardering van ongepaste moppen, dan wel de geneigdheid die moppen aan anderen te vertellen. (Zie literatuurverwijzing achter dit stuk.) De experimentele proefopzetjes waren zeer simpel. Proefpersonen werden via standaardprocedures ‘geprimed’ met hetzij het begrip macht, hetzij machteloosheid. Vervolgens moesten ze een aantal geschreven moppen lezen, en elke mop beoordelen op grappigheid, vertelgeneigdheid of nog andere factoren.

In verschillende vooronderzoeken hadden we een karrenvracht aan moppen uitgetest op leukheid en (on)gepastheid. In de ongepaste moppen werd expliciete seks beschreven, of de grappen gingen ten koste van Belgen, homoseksuelen, allochtonen, hoeren, gekken, gehandicapten, domme blondjes, de islam of het christendom. Nu wilt u natuurlijk weten welke ongepaste mop (met afstand) het leukst werd gevonden. Oké, daar komt-ie:
 
Spijkerhandelaar Van Leeuwen geeft een beeldend kunstenaar de opdracht een uithangbord te ontwerpen voor zijn winkel. Als het klaar is, blijkt het een afbeelding te zijn van Jezus aan het kruis, met de slogan ‘Spijkers van Van Leeuwen houden het eeuwen’.
‘Jezus aan het kruis?’ zegt Van Leeuwen. ‘En je denkt dat ik daarmee klanten trek? Zorg maar dat je morgen iets beters hebt, anders trek ik de opdracht in!’
De volgende dag bekijkt hij het nieuwe ontwerp. Op het uithangbord staat hetzelfde kruis, maar nu ligt Jezus uitgevloerd op de grond. En er is een nieuwe slogan: ‘Van ’t kruis gepleurd? Met spijkers van Van Leeuwen was dit nooit gebeurd!’
 
Literatuur:
Keltner, D., Gruenfeld, D.H., & Anderson, C. (2003). Power, Approach, and Inhibition. Psychological Review, 110, 165-284.
 
****************************
De tekening is van Annemiek Meijer


© 2013 Hans Knegtmans meer Hans Knegtmans - meer "De wereldliteratuur roept" -
Vermaak en Genot > De wereldliteratuur roept
Spijkers van Van Leeuwen Hans Knegtmans
1016VG Spijkers
Waarschijnlijk is geen enkele historische figuur zo vaak het mikpunt van een grap geweest als Jezus Christus. Van oudsher hebben ongelovigen zich afgezet tegen de kerk, en Jezus was de verpersoonlijking van het Christelijk geloof. Iedere leider stelt zich bloot aan de spot van andersdenkenden. Daarnaast werden zijn heldendaden breed uitgemeten in de media; aanvankelijk slechts de bijbel, maar later ook in tijdschrift, film en natuurlijk radio-uitzendingen.

Wie wel de klok had horen luiden maar niet wist waar de klepel hing – en dat waren de meesten – kon uit Jezus’ vele handelingen, ontdaan van hun symbolische waarde, die persoonlijkheid destilleren die hem of haar het meest ‘logisch’ voorkwam. Drammer of idealist, onbaatzuchtig of wereldvreemd, leermeester of aansteller, Jezus leende zich beter voor projectie van eigen verlangens en angsten dan de beroemde inktvlekken van de psycholoog Rorschach.

Hoe verbijsterend groot Jesus’ betekenis voor de populaire westerse cultuur zou worden, valt af te zien aan het visionaire schilderij van Rembrandt van Rijn, De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp, uit 1632. Tulp maakte deel uit van het Amsterdamse chirurgijngilde. Het gilde stond jaarlijks één openbare ontleding toe van een mensenlichaam, mits dit afkomstig was van een geëxecuteerde crimineel. Het was precies die laatste precisering die Rembrandt tot het meest gewaagde besluit uit zijn loopbaan bracht. Je moet de geëxecuteerde criminelen van de wereld niet de kost geven, maar welk exemplaar stak met kop en schouders boven de rest uit? Natuurlijk, niemand anders dan Jezus van Nazareth! Daarmee brak Rembrandt radicaal met de onuitgesproken wet dat de volwassen Jezus altijd als good guy werd afgebeeld, zowel bij leven als gestorven aan het kruis. Uit het schilderij spreekt geen compassie en mededogen; het enige (maatschappelijke) belang dat de overledene dient, is dat hij een bescheiden bijdrage levert aan de kennis van het menselijk lichaam, en dat nog niet eens uit vrije wil.

Een andere barrière die de grote schilder schijnbaar en passant slechtte, is het loslaten van eenheid van plaats, tijd en handeling. Hoe vanzelfsprekend het al millennia was dat beeldend kunstenaars hun visie gaven op een gebeurtenis in een andere plaats en/of een eerdere tijd dan de hunne, niemand had het ooit aangedurfd om een historische figuur in één betekenisvolle situatie te plaatsen met tegenspelers uit een volstrekt onvergelijkbare cultuur.
Rembrandt mag dan in Nederland aan de wieg hebben gestaan van de Jezushumor, het tegenwoordige gebruik van zijn persoon in een creatieve context is veelal van een bedenkelijk niveau. Niet altijd, gelukkig. Terecht beroemd is de film Life of Brian van het Monty Pythonteam, met de aanstekelijke meezinger Always Look on the Bright Side of Life. En vlak zanger/schrijver Kinky Friedman niet uit, die met zijn band The Texas Jewboys blasfemische songs ten gehore brengt als They Ain’t Makin’ Jews Like Jesus Anymore.

Maar de meeste ‘klassieke’ Jezusmoppen zoals te vinden in moppenboekjes zou ik voor geen geld toe durven debiteren op een feestje, ten overstaan van goede bekenden, zo flauw en banaal zijn ze. Gelukkig zijn er uitzonderingen op de regel. De afgelopen paar jaar heb ik als docent aan de Universiteit Leiden een handvol masterscripties begeleid naar de relatie tussen macht en de waardering van ongepaste moppen, dan wel de geneigdheid die moppen aan anderen te vertellen. (Zie literatuurverwijzing achter dit stuk.) De experimentele proefopzetjes waren zeer simpel. Proefpersonen werden via standaardprocedures ‘geprimed’ met hetzij het begrip macht, hetzij machteloosheid. Vervolgens moesten ze een aantal geschreven moppen lezen, en elke mop beoordelen op grappigheid, vertelgeneigdheid of nog andere factoren.

In verschillende vooronderzoeken hadden we een karrenvracht aan moppen uitgetest op leukheid en (on)gepastheid. In de ongepaste moppen werd expliciete seks beschreven, of de grappen gingen ten koste van Belgen, homoseksuelen, allochtonen, hoeren, gekken, gehandicapten, domme blondjes, de islam of het christendom. Nu wilt u natuurlijk weten welke ongepaste mop (met afstand) het leukst werd gevonden. Oké, daar komt-ie:
 
Spijkerhandelaar Van Leeuwen geeft een beeldend kunstenaar de opdracht een uithangbord te ontwerpen voor zijn winkel. Als het klaar is, blijkt het een afbeelding te zijn van Jezus aan het kruis, met de slogan ‘Spijkers van Van Leeuwen houden het eeuwen’.
‘Jezus aan het kruis?’ zegt Van Leeuwen. ‘En je denkt dat ik daarmee klanten trek? Zorg maar dat je morgen iets beters hebt, anders trek ik de opdracht in!’
De volgende dag bekijkt hij het nieuwe ontwerp. Op het uithangbord staat hetzelfde kruis, maar nu ligt Jezus uitgevloerd op de grond. En er is een nieuwe slogan: ‘Van ’t kruis gepleurd? Met spijkers van Van Leeuwen was dit nooit gebeurd!’
 
Literatuur:
Keltner, D., Gruenfeld, D.H., & Anderson, C. (2003). Power, Approach, and Inhibition. Psychological Review, 110, 165-284.
 
****************************
De tekening is van Annemiek Meijer
© 2013 Hans Knegtmans
powered by CJ2