archiefvorig nr.lopend nr.

Nummer 12
Jaargang 21
21 maart 2024
Nummer 13 verschijnt op
4 april 2024
Vermaak en Genot > De wereldliteratuur roept delen printen terug
Yuval Noah Harari (1) Carlo van Praag

1715VG Harari1Met enige voldoening meld ik dat ik ‘Sapiens’ al had ontdekt voordat het een bestseller werd. Ik dacht bij lezing meteen: dit boek van Harari moet verplichte kost worden voor alle aankomende sociale wetenschappers en historici. Ik lees nu het vervolg genaamd ‘Homo Deus’ en mijn bewondering houdt stand, zij het dat ik het niet met al zijn uitspraken eens ben.

‘Homo Deus’ gaat over de verre toekomst van het mensdom, zoals ‘Sapiens’ over het verleden ging. Desalniettemin is ook dit toekomstboek voor het grootste deel, grofweg drie kwart, wederom gewijd aan de geschiedenis van homo sapiens tot nu toe. Voor mij geen teleurstelling: ik vind een goed gedocumenteerde verhandeling over het verleden interessanter dan een noodzakelijkerwijs speculatieve beschrijving van de verre toekomst. Ik heb nooit veel belangstelling kunnen opvatten voor de futurologie en ik denk dat geen beschouwing zo snel prullenbakmateriaal wordt als een toekomstvoorspelling. Let wel: met ordinaire prognoses heb ik geen probleem. Geboorte, sterfte, migratie, economische groei (momenteel even van een minteken voorzien), aantal Coronapatiënten enz. moeten vooral onderwerp blijven van vooruitberekeningen. Met dat al werd ik door de drieste toekomstscenario’s van Harari toch wel geboeid.

Wij leven volgens de geologische tijdrekening in het Holoceen, maar Harari wil de laatste 70.000 jaar daarvan liever de naam antropoceen geven, aangezien de mens al zo lang in de natuurlijke omgeving ingrijpt en zijn stempel daarop zet. Jagers en verzamelaars hebben in de prehistorie al gezorgd voor het uitsterven van een aantal grote zoogdiersoorten en na de geleidelijke introductie van de landbouw en veeteelt, vanaf zo’n 12.000 jaar geleden, is de mens helemaal dominant geworden. De wilde kuddes vallen tegenwoordig in het niet bij de gedomesticeerde veestapel. Harari is veganist en erg begaan met het lot van de gebruiksdieren. Hij acht het meer dan waarschijnlijk dat tal van diersoorten een bewustzijn hebben, met soortgelijke (maar ook andere, ons onbekende) gewaarwordingen en emoties als de mens.

Santino was een chimpansee in een Zweedse dierentuin die uit verveling de bezoekers met stenen begon te bekogelen. Die stenen verzamelde hij ’s ochtend vroeg voordat de tuin openging. Na enige tijd raakte Santino’s hobby bekend bij de bezoekers en die liepen nu met een grote boog om zijn kooi heen. Dit beviel Santino niet en nadat hij weer in alle vroegte zijn stenen op elkaar had gestapeld, verborg hij ze onder stro uit zijn nachthok. De bezoekers, aldus misleid, dachten dat het gevaar voorbij was en hielden geen afstand meer, waarop de aap bliksemsnel zijn projectielen onder het stro vandaan haalde en het bezoek weer onder vuur nam. Het is dan ook vrijwel zeker dat sommige soorten planmatig kunnen handelen, dus evenals Harari zelf een toekomstvisie hebben.

Dat het milieu sinds de industriële revolutie door de mens nog ingrijpender is veranderd, en zwaar bedreigd wordt, weten1715VG Harari2 wij allemaal. Zelfs de Amerikaanse Republikeinen zijn niet zo dom als zij zich voordoen.
Bij de verschillende ontwikkelingsstadia van het mensdom horen verschillende vormen van metafysica (gedeelde mythen, zoals Harari ze aanduidt). Bij de jagers en verzamelaars was de hele natuur bezield, dieren, planten, stenen, rivieren. De komst van de landbouw bracht verschillende vormen van theïsme met zich mee: diverse soorten veelgodendom en monotheïsme. De industriële revolutie maakte, gesteund door de Verlichting, een einde aan deze godsdiensten, maar daar kwam een andere voor in de plaats, i.c. het humanisme waarin de mens het object van verering werd. Dat humanisme kent weer verschillende varianten: het liberalisme, het socialisme en het evolutionisme (waaronder het fascisme, maar ook minder onaangename ideologieën).

We zien hier brede halen van de pen. De Verlichting begon al in de 17e eeuw, de industriële revolutie pas in de 18e. De theïstische religies handhaafden zich nog lang daarna en zijn ook vandaag de dag verre van verdwenen, in tegendeel! Harari echter gaat het niet om het aantal aanhangers, maar om de toekomstbestendigheid van deze godsdiensten. Zij staan op dit punt zeer zwak omdat zij gestagneerd zijn in een vroeger technologisch stadium van de samenleving en geen zinnig antwoord hebben op de sindsdien gerezen en nog rijzende vraagstukken. Ook het communisme is, later weliswaar, in de categorie obsolete religies komen te vallen.

Gedeelde mythen nemen in Harari’s overzicht van de menselijke geschiedenis een belangrijke plaats in. Zij zijn uniek voor onze soort en hebben de mens in staat gesteld bezit te nemen van de wereld ten koste van andere soorten. In kleine groepen, zoals bij jagers en verzamelaars, zijn gedeelde mythen niet essentieel, aangezien de mensen elkaar allemaal persoonlijk kennen en weten wat ze aan elkaar hebben. Maar worden de groepen groter, zoals bij de landbouwers en al helemaal bij de vorming van nog grotere verbanden (steden, vorstendommen, koninkrijken) dan zijn er gedeelde mythen nodig, om de leden (onderdanen) te laten samenwerken met anderen die zij niet persoonlijk kennen en om ze in een maatschappelijk gareel te houden. In het boek Sapiens gebruikt Harari het woord mythe heel breed. Niet alleen het Olympische pantheon is een mythe, maar ook de maatschappelijke constructies van vandaag de dag, zoals het geld, de natie en de grote bedrijven. Hij geeft Peugeot als voorbeeld. Peugeot  bestaat niet echt, maar is een mythe, of zoals hij het verschijnsel ook wel noemt een ‘imagined reality’. Het bestaat bij de gratie van een gemeenschappelijk geloof in zijn bestaan. Mij lijkt er een beetje te veel in het begrip mythe gepropt: Peugeot is toch iets minder schimmig dan het Olympische pantheon of de ark van Noach. Ik heb in een Peugeot gereden. Ik kan het weten.

(wordt vervolgd)
----------
Sapiens: A Brief History of Humankind (2014)
Homo Deus: A Brief History of Tomorrow (2016)


© 2020 Carlo van Praag meer Carlo van Praag - meer "De wereldliteratuur roept" -
Vermaak en Genot > De wereldliteratuur roept
Yuval Noah Harari (1) Carlo van Praag
1715VG Harari1Met enige voldoening meld ik dat ik ‘Sapiens’ al had ontdekt voordat het een bestseller werd. Ik dacht bij lezing meteen: dit boek van Harari moet verplichte kost worden voor alle aankomende sociale wetenschappers en historici. Ik lees nu het vervolg genaamd ‘Homo Deus’ en mijn bewondering houdt stand, zij het dat ik het niet met al zijn uitspraken eens ben.

‘Homo Deus’ gaat over de verre toekomst van het mensdom, zoals ‘Sapiens’ over het verleden ging. Desalniettemin is ook dit toekomstboek voor het grootste deel, grofweg drie kwart, wederom gewijd aan de geschiedenis van homo sapiens tot nu toe. Voor mij geen teleurstelling: ik vind een goed gedocumenteerde verhandeling over het verleden interessanter dan een noodzakelijkerwijs speculatieve beschrijving van de verre toekomst. Ik heb nooit veel belangstelling kunnen opvatten voor de futurologie en ik denk dat geen beschouwing zo snel prullenbakmateriaal wordt als een toekomstvoorspelling. Let wel: met ordinaire prognoses heb ik geen probleem. Geboorte, sterfte, migratie, economische groei (momenteel even van een minteken voorzien), aantal Coronapatiënten enz. moeten vooral onderwerp blijven van vooruitberekeningen. Met dat al werd ik door de drieste toekomstscenario’s van Harari toch wel geboeid.

Wij leven volgens de geologische tijdrekening in het Holoceen, maar Harari wil de laatste 70.000 jaar daarvan liever de naam antropoceen geven, aangezien de mens al zo lang in de natuurlijke omgeving ingrijpt en zijn stempel daarop zet. Jagers en verzamelaars hebben in de prehistorie al gezorgd voor het uitsterven van een aantal grote zoogdiersoorten en na de geleidelijke introductie van de landbouw en veeteelt, vanaf zo’n 12.000 jaar geleden, is de mens helemaal dominant geworden. De wilde kuddes vallen tegenwoordig in het niet bij de gedomesticeerde veestapel. Harari is veganist en erg begaan met het lot van de gebruiksdieren. Hij acht het meer dan waarschijnlijk dat tal van diersoorten een bewustzijn hebben, met soortgelijke (maar ook andere, ons onbekende) gewaarwordingen en emoties als de mens.

Santino was een chimpansee in een Zweedse dierentuin die uit verveling de bezoekers met stenen begon te bekogelen. Die stenen verzamelde hij ’s ochtend vroeg voordat de tuin openging. Na enige tijd raakte Santino’s hobby bekend bij de bezoekers en die liepen nu met een grote boog om zijn kooi heen. Dit beviel Santino niet en nadat hij weer in alle vroegte zijn stenen op elkaar had gestapeld, verborg hij ze onder stro uit zijn nachthok. De bezoekers, aldus misleid, dachten dat het gevaar voorbij was en hielden geen afstand meer, waarop de aap bliksemsnel zijn projectielen onder het stro vandaan haalde en het bezoek weer onder vuur nam. Het is dan ook vrijwel zeker dat sommige soorten planmatig kunnen handelen, dus evenals Harari zelf een toekomstvisie hebben.

Dat het milieu sinds de industriële revolutie door de mens nog ingrijpender is veranderd, en zwaar bedreigd wordt, weten1715VG Harari2 wij allemaal. Zelfs de Amerikaanse Republikeinen zijn niet zo dom als zij zich voordoen.
Bij de verschillende ontwikkelingsstadia van het mensdom horen verschillende vormen van metafysica (gedeelde mythen, zoals Harari ze aanduidt). Bij de jagers en verzamelaars was de hele natuur bezield, dieren, planten, stenen, rivieren. De komst van de landbouw bracht verschillende vormen van theïsme met zich mee: diverse soorten veelgodendom en monotheïsme. De industriële revolutie maakte, gesteund door de Verlichting, een einde aan deze godsdiensten, maar daar kwam een andere voor in de plaats, i.c. het humanisme waarin de mens het object van verering werd. Dat humanisme kent weer verschillende varianten: het liberalisme, het socialisme en het evolutionisme (waaronder het fascisme, maar ook minder onaangename ideologieën).

We zien hier brede halen van de pen. De Verlichting begon al in de 17e eeuw, de industriële revolutie pas in de 18e. De theïstische religies handhaafden zich nog lang daarna en zijn ook vandaag de dag verre van verdwenen, in tegendeel! Harari echter gaat het niet om het aantal aanhangers, maar om de toekomstbestendigheid van deze godsdiensten. Zij staan op dit punt zeer zwak omdat zij gestagneerd zijn in een vroeger technologisch stadium van de samenleving en geen zinnig antwoord hebben op de sindsdien gerezen en nog rijzende vraagstukken. Ook het communisme is, later weliswaar, in de categorie obsolete religies komen te vallen.

Gedeelde mythen nemen in Harari’s overzicht van de menselijke geschiedenis een belangrijke plaats in. Zij zijn uniek voor onze soort en hebben de mens in staat gesteld bezit te nemen van de wereld ten koste van andere soorten. In kleine groepen, zoals bij jagers en verzamelaars, zijn gedeelde mythen niet essentieel, aangezien de mensen elkaar allemaal persoonlijk kennen en weten wat ze aan elkaar hebben. Maar worden de groepen groter, zoals bij de landbouwers en al helemaal bij de vorming van nog grotere verbanden (steden, vorstendommen, koninkrijken) dan zijn er gedeelde mythen nodig, om de leden (onderdanen) te laten samenwerken met anderen die zij niet persoonlijk kennen en om ze in een maatschappelijk gareel te houden. In het boek Sapiens gebruikt Harari het woord mythe heel breed. Niet alleen het Olympische pantheon is een mythe, maar ook de maatschappelijke constructies van vandaag de dag, zoals het geld, de natie en de grote bedrijven. Hij geeft Peugeot als voorbeeld. Peugeot  bestaat niet echt, maar is een mythe, of zoals hij het verschijnsel ook wel noemt een ‘imagined reality’. Het bestaat bij de gratie van een gemeenschappelijk geloof in zijn bestaan. Mij lijkt er een beetje te veel in het begrip mythe gepropt: Peugeot is toch iets minder schimmig dan het Olympische pantheon of de ark van Noach. Ik heb in een Peugeot gereden. Ik kan het weten.

(wordt vervolgd)
----------
Sapiens: A Brief History of Humankind (2014)
Homo Deus: A Brief History of Tomorrow (2016)
© 2020 Carlo van Praag
powered by CJ2