Op een goed moment kregen wij in de Orteliusstraat nieuwe buren, een jong gezin – vader, moeder en een baby – uit Gouda. We knoopten in de tuin zo nu en dan een praatje met ze aan over het hek en al snel daarna dronken we koffie bij elkaar.

De buurman werkte op een drukkerij, de drukkerij waar onder andere de Margriet gedrukt werd. Van de producten die daar van de persen rolden nam hij altijd een paar exemplaren mee naar huis. Zo maakte ik kennis met de AO-boekjes, waarin allerlei wetenswaardigs beschreven werd, dat van belang zou kunnen zijn voor een nieuwsgierige middelbare scholier. Die AO (Actuele Onderwerpen) boekjes, sinds 1936 uitgegeven door IVIO Uitgeverijen, verschijnen trouwens nog steeds.

De buurman sleepte ook grote pakken papier mee naar huis, zogenaamd afsnijdsel, maar daar zag het helemaal niet naar uit. Hij bedeelde mij rijkelijk met dat papier, prachtig stevig wit papier en soms ook gekleurd papier. Samen met de stalenboeken vol behangselpapier, die ik nog van mijn vader had, was dat een grote weelde.

Het mooiste bezit van mijn buurman werd echter gevormd door zijn letterboeken. Hij had op de Grafische School gezeten en had daardoor een paar enorme boeken met letters van alle mogelijke typen in bezit. Ik had nog nooit zoiets gezien en kon urenlang likkebaardend door die boeken bladeren. Nu heb je al die letters op je computer, maar toen wist ik niet dat je drukletters in soorten en maten had. Toch moet ik ze gezien hebben, althans een aantal. Een grote diversiteit aan lettertypen bevindt zich immers op de gevels van huizen en gebouwen.

Dit wordt haarscherp in beeld gebracht in het boek ‘Amsterdam in Letters’ van Maarten Helle en Willem Ellenbroek, dat twee jaar geleden verscheen. Het boek is ingedeeld naar het materiaal van de letters: metaal, steen, tegels of een mengvorm. Achterin het boek vind je twee kaarten van Amsterdam, waarop is aangegeven waar je de gebouwen kunt vinden met de gepresenteerde opschriften. Zo kun je een mooie wandeling uitstippelen van de ene pracht naar de andere.

Veel letterontwerpen zijn van de architecten van de gebouwen; niemand laat zich natuurlijk de gelegenheid ontgaan om ook eens een lettertype te bedenken. Makkelijk is dat geenszins en het resultaat is daarom heel divers.

Wat je direct herkent is de stijl 'van toen', van de jaren twintig, toen de letters heel open waren; ook in de stokken van de letters zijn ruimtes uitgespaard. Persoonlijk vind ik de metalen letters het mooist, de stenen te robuust, de tegels te kitscherig en de gemengde vlees noch vis. Metalen letters vind je vooral op Art Nouveau-achtige gebouwen en stenen natuurlijk op de 'paleizen' van de Amsterdamse School, terwijl je de tegels ziet op Jugendstilachtige gebouwen. Soms heb je op één gebouw zowel metalen letters als tegeltableaus, zoals bijvoorbeeld op het Tuschinski Theater (vóór metaal, achter tegels). Het fraaiste Jugendstilhuis van Amsterdam, Gebouw Helios op het Spui (van Arkel, 1900) heeft zijn tekst in mozaïek (M-Buttinghausen+Fotografie+Artistique). Het gebouw herbergt nu een sushi restaurant (!).

Van van Arkel is ook het gebouw van de Eerste Hollandse Levensverzekerings Bank aan de Keizersgracht (1905), dat zijn naam EHLB op het dak heeft staan in letters die uitgespaard zijn in een gietijzeren constructie. Dat is ook niet mis. Het mooiste gebouw van Amsterdam, het Scheepvaarthuis op de Prins Hendrikkade (J.M. v.d. Mey, 1916), heeft ook de mooiste en fantasierijkste belettering. Van metaal en van de architect zelf. Maar het Scheepvaarthuis heeft zijn naam ook nog in steen vermeld staan, met letters die een onderdeel vormen van beeldjes, die iets hebben van menselijke figuren, maar het niet zijn. Ach, dat Scheepvaarthuis zit zo vol met onverwachte en opmerkelijke details, daar kun je geen genoeg van krijgen.

De meest robuuste stenen tekst wordt gevormd door de naam Bungehuis boven de ingang van het gelijknamige gebouw aan de Spuistraat, een gebouw dat verder niet veel aandacht verdient. Overigens hebben ook veel nieuwe gebouwen aan en rondom de Piet Heinkade stenen letterontwerpen. Aan de gevel van gebouw Batavia aan de Panamalaan is een heel gedicht van Gerrit Kouwenaar van bakstenen gemetseld.

Voor letters van tegels moet je bij het American Hotel - ook een spectaculair gebouw - aan het Leidseplein zijn, waar ze op alle mogelijke plekken te vinden zijn en in allerlei soorten.

Toen ik het boek voor het eerst verlekkerd doorbladerde, constateerde ik met genoegen dat ik de meeste letterontwerpen kende. Al die wandelingen door Amsterdam, op zoek naar bijzondere gebouwen, waren in dit opzicht niet tevergeefs geweest. Zelfs het School Kinderbad anno 1901, aan de Frederik Hendrikstraat, in zijn bizarre chaletstijl en met zijn groene letters op tegels, was me niet ontgaan. Het valt op als een gebouwtje dat nergens op slaat.

Ik weet niet hoe het in andere steden is, maar Amsterdam lijkt redelijk bedeeld met prachtige letterontwerpen. En het is fantastisch dat iemand die gefotografeerd en verzameld heeft in een prachtig boekwerk. De letterliefhebber loopt het water in de mond als hij het ter hand neemt. Hopelijk gaat er ook eens iemand op pad in Utrecht of Den Haag om de letterontwerpen daar te verzamelen. Dat is dan weer een mooie aanleiding voor een stadswandeling.

 

********************