Geschiedschrijving wordt vaak bemoeilijkt door een gebrek aan kennis van wat de hoofdpersonen feitelijk heeft bewogen te doen wat ze deden en na te laten wat ze niet deden.

Om in die lacune te voorzien wordt door auteurs regelmatig een beroep gedaan op bedenkelijke bronnen, als ze niet gewoon hun fantasie gebruiken. In Nr 3, Jrg 6 maakte Katharina Kouwenhoven (1) zich daar vrolijk over, of boos dat was niet helemaal duidelijk. Wat op zich aardig illustreert hoe lastig het is om achteraf motieven aan daden te koppelen.

Adam Zamoyski had dat probleem niet, of in veel mindere mate, bij het schrijven van Rites of Peace, een boek uit 2007 dat nu in de ramsch is (2), en dat handelt over het congres van Wenen in 1814. Hij kon namelijk niet alleen gebruik maken van de officiële stukken, maar ook van de brieven die de gedelegeerden onderling uitwisselden en de correspondentie die ze onderhielden met het thuisfront. Althans voorzover daar sprake van was. Castlereagh bijvoorbeeld, de Engelse minister van Buitenlandse Zaken, stuurde continu brieven naar zijn eerste minister Lord Liverpool. De Russische delegatie daarentegen werd geleid door de tsaar zelf; die had niet zoveel te schrijven. De gastheer, ik kan niet nalaten hem één keer in vol ornaat neer te zetten: Graaf Klemens Wencelas Lothar von Metternich, schreef niet alleen brieven aan zijn vrouw maar ook aan zijn grote liefde: Wilhelmina, de prinses van Sagan. Brieven en nog eens brieven, voor een groot deel bewaard gebleven en toegankelijk gemaakt, boordevol informatie over strategie&tactiek en over het humeur van de onderhandelaars.

En om het helemaal leuk te maken zijn er ook nog de rapportages van de Oostenrijkse geheime dienst. Want de gastvrijheid van de slimme Von Metternich was er een met een dubbele bodem. In Wenen had hij de organisatie ter beschikking om alles in de gaten te laten houden. In de aanloop naar het congres werden links en rechts kamermeisjes en butlers geronseld om als informant op te treden. De brieven die de gedelegeerden naar huis stuurden werden standaard op het postkantoor geopend, door agenten gekopieerd en vervolgens weer netjes gesloten. Die geheime dienst van de Habsburgs was altijd al een geoliede organisatie geweest en tijdens het congres van Wenen draaide ze op volle toeren. Wie er bij wie op bezoek ging en wie met wie het bed deelde, alles wist Von Metternich en bijgevolg Zamoyski en wij nu ook.

In dat stukje van Katharina werd iemand aangehaald die had verordonneerd dat in een biografie seks alleen dan aandacht mag krijgen als het functioneel is. Ik zou mij kunnen voorstellen dat zo’n gebod voor ieder geschiedenisboek geldt en Zamoyski houdt zich er voorbeeldig aan. Maar er is genoeg smeuïgs voorhanden dat er ook toe lijkt te doen. Zo was Von Metternich, die anders altijd zorgde voor een terugvalpositie en die steeds iets achter de hand hield, hopeloos verliefd op een ‘meisje’ dat echt niet deugde. Zij onderhield onderwijl intieme betrekkingen met verschillende anderen, op een gegeven moment zelfs met de tsaar; over functionele seks gesproken. Die Wilhelmina, en er waren nog een paar van dat soort dames speciaal voor het congres naar Wenen gekomen, was met recht ‘une grande horizontale’ (overigens niet een uitdrukking die in dit boek gebruik wordt), gezegend met een goddelijk uiterlijk en verdoemd door een immorele opvoeding.

Dat kon van mevrouw Castlereagh niet worden gezegd, die was een beetje de risee van het congres. Volgens de kenners was ze te dik en droeg ze bovendien kleren die dat onnodig accentueerden. Tijdens diners en partijen, en die waren er veel, de gedelegeerden en hun helpers werden er doodmoe van, bleek trouwens dat de Engelsen een beetje vervreemd waren van het continent tijdens de jaren dat Napoleon aan het bewind was. Viscount Castlereagh zelf had de neiging om op de verkeerde momenten wilde Schotse volksdansen in te zetten, terwijl de verzamelde continentale adel gegeneerd toekeek. Zo ontstaat het beeld van een lompe landheer die verdwaald is aan een Europees hof, maar toch was die Castlereagh op zijn manier ook een flamboyant persoon. In 1809 had hij een duel uitgevochten met een collega minister. Als gevolg daarvan was hij uit het kabinet verwijderd, maar daar weer in opgenomen toen ze iemand nodig hadden om de Europese belangen van Engeland te behartigen. In 1822 pleegde hij zelfmoord, waarschijnlijk in een vlaag van waanzin veroorzaakt door syfilis. Over Castlereagh is op zich een boek te schrijven en dat is dan ook gebeurd (3).

Ondertussen werd er ook nog gewerkt. Maandenlang werden er voorstellen uitgewisseld, geheime allianties gesloten en weer verbroken en bedekte dreigementen dat er weer oorlog zou komen geuit. De landen die Frankrijk uiteindelijk op de knieën hadden gedwongen (Oostenrijk, Rusland, Pruisen en Engeland) waren het over veel dingen absoluut niet eens. Oostenrijk vreesde een al te machtig Pruisen en was ook zeer beducht voor de imperialistische neigingen van de Russische tsaar. Met name de Poolse kwestie (de tsaar wilde het land min of meer inlijven, althans zichzelf aan het hoofd ervan stellen) en de status van Saksen (daar had Pruisen het oog op laten vallen) hielden de gemoederen langdurig bezig. Door de voortdurende onenigheid lukte het de gewiekste Talleyrand, die voor Frankrijk aanvankelijk slechts als waarnemer aan het congres deelnam, een voor een verliezer opmerkelijk belangrijke rol te spelen.

Uiteindelijk kwam er een soort van vergelijk uit de bus, maar nog voor de zaak helemaal beklonken was, begin maart 1815 (er moest nog een delegatie naar Saksen om de koning aldaar uit te leggen dat hij helaas het een en ander moest inleveren), ontsnapte Napoleon van Elba en begon de narigheid opnieuw.

Dat Napoleon die kans überhaupt kreeg had hij vooral te danken aan de naïeve tsaar van Rusland. Hij vooral had er een punt van gemaakt dat Napoleon een eervolle aftocht moest krijgen, terwijl ze natuurlijk bij de eerste de beste gelegenheid z’n kop er af hadden moeten hakken. Nee, die tsaar wilde de wereld verbeteren en was toen in de positie die gedachte aan anderen op te dringen. Hij was, ook afgezien van die misplaatste grootmoedigheid ten aanzien van Napoleon, tijdens de onderhandelingen een blok aan het been en een sta-in-de-weg. Als Rusland gewoon een goede diplomaat had afgevaardigd was er vast sneller een beter akkoord tot stand gekomen. Naar aanleiding van het laatste boek van Cees Fasseur (4) ontstond er een discussie over de vraag of het wel zo erg is dat een vorst er vage idealistische ideeën op na houdt. Nou deze geschiedenis van het Congres van Wenen leert dat er welzeker gevaren aan verbonden zijn.

(1) Hoe wetenschappelijk is een biografie? Katharina Kouwenhoven

(2) Rites of peace, Adam Zamoyski, HarperCollins Publishers 2007

(3) The Duel: Castlereagh, Canning and deadly cabinet rivalry, Giles Hunt, Tauris 2008

(4) Juliana&Bernhard, Cees Fasseur, Balans 2008

 

*************************************