Het bewustzijn is een illusie: er is geen ziel, onze vreugde en ons verdriet zijn niet alleen in de stof verankerd, ze zijn stof. Menig weldenkend mens beschouwt dit als een uitgemaakte zaak, gesteund als hij zich weet door de resultaten van het moderne neurologisch onderzoek. Mij treft steeds de monterheid waarmee mensen je min of meer tussen neus en lippen vertellen dat wij maar machines zijn, die hooguit iets ingewikkelder in elkaar zitten dan de huidige computers. Dat wij misschien alleen maar ‘een verzameling neuronen’* zijn is voor mij nu juist een ontluisterende gedachte.

Ik kan de gedachte ook nog steeds niet bevatten. Als het bewustzijn een illusie is, moet er iets zijn dat wordt begoocheld, maar zo’n iets kan er bij ontstentenis van een bewustzijn nu juist niet zijn. De Britse psychologe Susan Blackmore weet de oplossing. “In werkelijkheid bestaat er geen subjectiviteit, er is alleen ervaring,” legde zij Hendrik Spiering uit tijdens een gesprek dat hij afgelopen december met haar voerde. Blijkens Spierings weergave van dit gesprek, gepubliceerd in NRC-Handelsblad van 7 december 2006, heeft Blackmore het idee opgegeven dat zij een vrije wil en een Zelf heeft. De betrekkelijkheid van de vrije wil werd al door Spinoza aangetoond. Nu moet dus ook ons Zelf eraan geloven. Blackmore beschouwt dit als “een grote transformatie” en ze wil ook niet zeggen “dat het helemaal gelukt is”. Evengoed: “Het bewustzijn is een verhaal dat achteraf verteld wordt.” En, hier komt het: “Bewustzijn is ervaring, maar zonder ervaarder.”

Ik verbeeld me soms dat niets op de wereld me meer kan verbazen, maar hier stuit ik op een grens. Hoe kan een vooraanstaande, briljante psychologe dit nu in ernst beweren? En hoe kan een redacteur van NRC-Handelsblad een dergelijke uitspraak noteren zonder er enige kanttekening bij te plaatsen? Een ervaring zonder ervaarder is onmogelijk. Evenmin als er een beschouwing kan zijn zonder beschouwer, of een beleving zonder belever, een verkoping zonder verkoper… Of heb ik het mis? Lezer, als ik het verkeerd zie, help mij uit de droom!