Vogels vrij!

De relatie mensen/vogels is, laten we zeggen een complexe. Vogels vormen een gewaardeerd bestanddeel van onze fauna, maar vaak om uiteenlopende redenen: voor de één zijn ze een bron van vermaak en vertedering, maar voor de ander zijn ze vooral in toebereide vorm welkom aan de avondmaaltijd. Hier in ons welvarende en redelijk beschaafde Nederland staat de vogelverschrikker niet in hoog aanzien. De communis opinio (met de paraaf van de regering) luidt dat vogels recht hebben op bescherming van een vrij vliegend leven in wat we hier natuur noemen. Zonodig worden gedeelten van die natuur (reservaten) voor mensen ontoegankelijk gemaakt.

Op dat recht van ongestoord vliegen en nestelen zijn natuurlijk uitzonderingen: met enigszins educatieve bedoelingen mogen vogels worden opgesloten in dierentuinen en kinderboerderijen. Belangrijker is de grootschalige slavernij en gevangenschap van bepaalde vogelsoorten (kip, kalkoen) voor de menselijke voedselvoorziening, in de vorm van eieren en vlees. Ook voor een vrij vogelleven in de natuur kunnen belemmerende voorwaarden van toepassing zijn: waar een bepaalde vogeldichtheid wordt overschreden (ganzen) en verstoring van de openbare orde dreigt mag het teveel worden verwijderd in gaskamers en met buksen. Ook van de stedelijke duivenpopulatie mag door ambtenaren een bepaald gedeelte aan het stadsleven worden ontrokken en worden opgevangen in gaskamers. Met vogels die groepsgewijs nestelen bij luchthavens kan korte metten (tot vergiftiging toe) worden gemaakt. Daarnaast zijn bepaalde soorten migranten (huiskraai, Nijlgans) soms vogelvrij (eigen vogels eerst) voor menselijk afschot. En dan is er gedurende welomschreven seizoenen nog het doodschieten van vogels (ganzen en eenden) door gediplomeerde jagers voor het eigen vertier en mede ten behoeve van het faunabeheer.

Vogelaars

Maar nette mensen eten biologische eieren en kippen. En nette mensen rekenen de omgang met vogels in de natuur tot een belangrijke en tegelijk afstandelijke hobby: ze houden een beschaafde distantie en bezien de vliegende fauna met kostbare kijkers. Ze noemen elkaar vogelaars (en bewonen misschien wel bepaalde postcodegebieden, maar zijn in vogelaarwijken niet te vinden).

Kortom: Wat een bonte verscheidenheid in omgangsvormen! En in dat brede spectrum zijn weer niches te vinden van mensen met gespecialiseerde vogelactiviteiten zoals de valkenjacht en de circuskunsten. De valkenjacht is al uit het Mesopotamië van 2000 voor Christus bekend en werd destijds in woestijnachtige streken vooral ’s winters, in perioden van schaarste en veel vrije tijd beoefend om het menu met klein wild aan te vullen. De valken werden bij ontstentenis van pijl en boog en geweer afgericht als een soort levende afstandwapens: probeer niet zelf achter zo’n konijn of fazant aan te hollen, maar laat hem vangen en brengen door die valk. Soms een simpele vogel-interne jacht, roofvogel slaat andere vogels, soms ook met lokvogelhulp. Is het eerlijk? Krijgt het wild een eerlijke kans? De methode verspreidde zich over een groot deel van de wereld en nestelde zich met de kruistochten in Europa. Zoals voor al het wapentuig en alle jacht gold was het gebruik van jachtvalken voorbehouden aan de adel. Niet dat onze hertogen en prinsen zelf met die vogels aan het werk gingen, de valken werden door gespecialiseerde valkeniers uit de ouderlijke nesten gehaald en in een langdurige cursus en voorzien van de juiste attributen (hoedjes, koorden) afgericht voor de jacht.

Valkenbos

Ook in Nederland werd de valkenjacht een veel voorkomende activiteit, de gemeente Valkenswaard heeft er zijn naam aan te danken en welke stad of welk dorp heeft niet ergens een valkenbos of een valkenierskade? Valkenjacht begon serieus als echte jacht, maar werd hier gaandeweg meer een hobby. Vandaag vertonen valkeniers valken vooral op braderieën en andere presentaties van Oude Ambachten, voorstellingen met valken en andere roofvogels voor kinderen die vol ontzag, maar ook wel enigszins griezelend de kunsten van die grote vogels bekijken.

Buiten Europa, bijvoorbeeld in de Maghreb, opereren nog professionele valkeniers met hun professionele valken. Kijk naar (klikklik) postkaart 1.a.: dat ziet er even anders uit! Een stevig verpakte heer op laarzen en met een tulband kijkt vervaarlijk naar de grond. De jager is Algerijn en heeft gezelschap van maar liefst 3 valken (zonder hoedjes!), daar moet nog flink wat wild mee te vangen zijn. Zeer authentiek! Voelt u de woestijnwind al? Hoewel, de omringende natuur ziet er bij nader inzien eigenaardig uit, het is eigenlijk een decor uit de studio van de fotograaf! De valkenjacht ook hier op weg naar de afdeling toeristisch vermaak? De uitgever was La Cigogne (de ooievaar!), maar de valken zullen niet op ooievaars hebben gejaagd: ooievaars kunnen heel goed vechten!

Vogelkunstjes

Van Algerije terug naar Nederland. Op postkaart 1.b. een heus vogelcircus. Mits niet al te groot speelt de vogel hier in ons land ook een belangrijke rol als gezelschapsdier: een Puttertje als zanger in een kooitje, een clubje kwetterende kanaries in een volière of een papegaai op een stok als gesprekspartner. Wie meer wil met zijn gekooide kanariepietjes kan ze kunstjes leren, dat is voor de menselijke circusdirecteur een bron van vermaak, maar betekent voor de vogeltjes ook een aardig tijdverdrijf. In de jaren 50 van de vorige eeuw trok het Vogelcircus Van Houten (126 dieren!) in een tent door het land. Daarna gaf het Vogelcircus van C.H.Daniëls indrukwekkende voorstellingen. Op de foto’s op de kaart zien we de heer Daniëls en zijn vrouw (‘Mamma’) zijn vogeltjes helpen bij het opstaan uit bed, rondjes lopen in een rad, ‘Hotsen en Botsen’ op ladders en wippen, en acrobatische kunsten vertonen. Centraal (op de kaart) zien we ‘Mamma’ met een geheven wijsvinger bij haar lievelingskanarie. De activiteiten van meneer en mevrouw en hun vogelmenagerie lijken een zeer serieuze bezigheid.